অসমৰ মাজাৰবোৰত উৰুচৰ আয়োজন বৰ ধুম-ধামেৰে চলিছে ৷ মাজাৰ, উৰুচ ইত্যাদিলৈ কেতিয়াও যোৱাৰ সুযোগ হোৱা নাছিল ৷ এইবোৰ বিষয়ত অনেকে অনেক ধৰণে শুনাৰ দৰে ময়ো শুনিছিলো ৷ এইবেলি জলেশ্বৰৰ উৰুচলৈ যোৱাৰ সুযোগ হৈছিল কিবা ব্যক্তিগত প্ৰয়োজনত ৷ তাৰে অভিজ্ঞতাৰ কথা এটা বাক্যত কবলৈ গলে- ‘ইছলাম বা মুছলমানৰ নামত কৰা এইবোৰ আয়োজন তথা মেলত কেৱল মুছলমান সমাজৰ লোক কিছুমানৰ বাহিৰে ইছলাম বা মুছলমানৰ আন একোৱে বিচাৰি পাবৰ নাই ৷’ ইছলামৰ কোনো আদৰ্শ, সংস্কৃতি বা ধাৰণাৰ বিন্দুমাত্ৰও পোৱা নাযায় ৷ সেয়ে ইয়াৰ বিষয়ে অধিক জানিবৰ মন গল ৷ জানিব বিচাৰিলো ইয়াৰ পাতনি আৰু ঐতিহাসিক পটভূমি ৷ সেই অধ্যয়নত যিখিনি জানিব পাৰিলো, ধাৰণা হল প্ৰত্যেকেই জ্ঞাত হোৱা প্ৰয়োজন ৷ সেই ভাৱনাই মোক এই লেখা প্ৰস্তুত কৰাৰ উদগনী দিলে ৷
পিছে মাজাৰ বুলি কলে দুই প্ৰকৃতিৰ মুছলমান ইয়াৰে জড়িত ৷ প্ৰথমঃ ‘আহমদ ৰেজা খাঁ’ৰ মতাদৰ্শৰ অনুসাৰী, যিসকলৰ বৰেলৱী বুলি সম্বোধন কৰা হয় ৷ অসমত এই মতাদৰ্শৰ লোকৰ উপস্থিতি কম যদিও আজিকালি উত্তৰপ্ৰদেশত আৱিস্কৃত এই ধাৰণা কলকাতা হৈ অসমৰ মুছলমানৰ মাজলৈ আহিব ধৰিছে ৷ মীলাদ, ফাতিহা, ছীৰাতুন্নবীৰ মেল পাতি বা মাজাৰ সাজি বম্তি জলোৱা ইত্যাদিৰে মুছলিম সমাজক বোচ আকৰ্ষিত কৰাৰ প্ৰয়াস কৰিছে ৷ দ্বিতীয়ঃ বাউল মতাদৰ্শৰ বিশ্বাসী একাংশ ফকীৰ, যিসকলক আমি ভণ্ড-ফকীৰ বুলি সম্বোধন কৰো ৷ এই মতাদৰ্শৰ অনুসাৰীৰ অধিকাংশ পূৰ্ব-বঙ্গতে সীমিত ৷ ধুবুৰী, গোৱালপাৰাৰে আগবাঢ়ি হাজো হৈ উজনিমুৱা হোৱা এই মতাদৰ্শই আজিৰ আলোচনাৰ বিষয়বস্তু ৷ (প্ৰথম ধাৰণাৰ মাজাৰী মুছলমানৰ বিষয়টো আন এবাৰ আলোচনা কৰা হব ইন্ শ্বা আল্লাহ)
বাউল মতবাদ বা বাউল দর্শন পৰিচিতিঃ
বাউল শব্দৰ উৎপত্তিক লৈ গৱেষকসকলৰ মাজত মতদ্বন্দ্ব আছে । কাৰো মতে বাউল শব্দটো ‘বাতুল’ শব্দৰ পৰা উদ্ভূত । তেখেত সকলৰ মতে ‘বাউল’ শব্দটো আচলতে ‘বাতুল’ শব্দৰ অপভ্রংশৰূপ । ‘বাতুল’ মানে বলিয়া বা পাগল ৷বাউল সম্প্রদায়ৰ অৰ্থ হলগৈ পাগলৰ দল । আনাহাতে কাৰো মতে বাউল্যা....বাউলা.....বাউল....অর্থাৎ বাউল শব্দটি বাউলা শব্দৰ অপভ্রংশ । আনকি কাৰো মতে বাউল শব্দটি আৰবী বাওৱাল শব্দৰ সৈতে সংযোজ্যপূর্ণ । তেখেতসকলে বাউল শব্দটোক আউলিয়া শব্দৰ বিকৃতৰূপ বুলি উল্লেখ কৰিছে ৷
বাউলসকল সর্বদা আত্মগোপনশীল ৷ কল্পনাৰ পৃথিৱীত মনস্ক ৷ সাংসাৰিক ভোগ-বিলাসৰ প্রতি উদাসীন ৷ সিহঁতৰ কোনো সামাজিক মর্যাদা নাই ৷ সিহঁত গেৰুৱাধাৰী, আত্মভোলা, অঘৰী, বৈৰাগ্যপন্থী ৷ সিহঁত গান গাই মনৰ মানুহজনৰ সন্ধান কৰে ৷ বাউলসকলৰ বাহ্যিক পৰিচয়ত কোৱা হয় যে, বাউল মাত্র গোঁফ-দাড়ি, বাবৰী চুলি অথবা চূড়াবন্ধা মূৰৰ চুলি, সোঁহাতত একতাৰা, বাওঁহাতত সূতাৰ ওপৰত সূতা বন্ধা থাকে কঁকালৰ সৈতে ৷কোনো কোনোৱে ভৰিত নূপুৰো বান্ধে ৷ গলত ৰুদ্রাক্ষ-প্রৱাল পদ্মবিজৰ মালা, কান্ধত ভিক্ষাৰ বেগ, কঁকাল-দেহ দুলাই নাচে ৷ সিহঁত ঊর্ধমুখি হৈ গান গায় ৷ উদাসভাবে গাৱেঁ-ভূঞেঁ বাটে-ঘাটে বিচৰণ কৰে আৰু আজিকালি একাংশ মাজাৰেই ইহঁতৰ বাসস্থান তথা কেন্দ্ৰ হৈ পৰিছে ৷
বাউল সম্প্রদায়ৰ উদ্ভৱঃ
বাউল মতবাদৰ উদ্ভৱ সম্বন্ধেও নানা মনীষীৰ নানা অভিমত আছে ৷ কাৰোবাৰ মতে ‘এটা সময়ত বাংলাৰ নাথ পন্থা আৰু সাহজিয়া মতৰ প্রাদূৰ্ভাৱ আছিল ৷এই দুটা সম্প্রদায়ৰ লোক একে সময়তে ইছলাম আৰু বৈষ্ণৱ ধর্মত দিক্ষিত হয় ৷ কিন্তু বদ্ধমূল পুৰণা বিশ্বাস সংস্কাৰ বর্জন কৰা সম্ভৱ নোহোৱাত ইছলাম আৰু বৈষ্ণৱ ধর্মৰ আওতাত থাকিও সিহঁত নিজৰ পুৰ্বৰ প্রথাৰ ধর্ম সাধন কৰি থাকে ৷ তাৰ ফলতে হিন্দু মুছলমানৰ সমবায়ত বাউল মতাদৰ্শৰ উদ্ভৱ হৈছে ৷মাদব বিবি আৰু আউল চাঁদ নামৰ ব্যক্তিক এই মতাদৰ্শৰ প্রৱর্তক বুলি একাংশ ইতিহাসবিদে উল্লেখ কৰিছে ৷ আনহাতে কাৰোবাৰ মতে উদাৰপন্থী আৰু যোগসাধক বৈষ্ণৱ সাহজিয়াৰ সৈতে ভ্রাম্যমান গোপনচাৰী এক শ্রেণীৰ মুছলমান ফকীৰ সম্প্রদায়ৰ মিলন-মিশ্রণত বাউল নামধাৰী এক স্বতন্ত্র ধর্মীয় সম্প্রদায়ৰ উদ্ভৱ হয় ৷পলাশীৰ ৰাজনৈতিক বিপর্যয়ৰ পিছত যেতিয়া দ্বৈতশাসন ইস্ট ইন্ডিয়া কম্পানীৰ অবাধ লুণ্ঠন নিপীড়ন চৰম ৰূপ ধাৰণ কৰে, সমাজক আসহনীয় বিপর্যয়ৰ পিনে ঠেলি দিয়ে, তেতিয়া সমাজৰ নিম্নশ্ৰেণীৰ হিন্দু আৰু ফকীৰ ৰূপী মুছলমানৰ মিলন সম্ভৱ হৈছিল ৷ঐতিহাসিকভাবে ফকীৰ সন্নাসীৰ মিলন এই সময়ত দেখা যায় ৷মুঠতে আঠাৰো শতিকাৰ মধ্যভাগতে বাউল সম্প্রদায়ৰ আবির্ভাৱ হোৱা বুলি চিহ্নিত কৰা যায় ।
বাউলসকলৰ ধর্ম বিশ্বাসঃ
বাউল সম্প্রদায়ৰ কোনো লিখিত ধর্মগ্রন্থ নাই ৷ সেয়ে সিহঁত নিজৰ ধর্মৰ দার্শনিক পৰিচয়ো দিয়াত সক্ষম নহয় ৷ বাউলসকলে গুৰূবাদী মানৱ ধর্মত বিশ্বাস কৰে ৷এই ধর্মৰ মূল সাধন পদ্ধতি তান্ত্রিক বৌদ্ধ ধর্মৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত । বাউল ধর্মৰ ওপৰত শিৱশক্তিবাদ, ৰামকৃষ্ণবাদ, বৈষ্ণৱ সাহজিয়াবাদ ছুফীদর্শন আৰু গৌড়ৰ বৈষ্ণৱ ধর্ম তত্ত্ব প্রভৃতিৰ প্রভাৱ দেখা যায় । উল্লেখযোগ্য যে, বাউল ধর্মমতৰ সৈতে প্রতিষ্টিত ধর্ম ‘ইছলাম’ৰ অন্তর্ভূক্ত কৰি দেখাৰ চেষ্টা কৰা ভ্রান্তিকৰ মাথোঁ । কাৰণ এইটো এটা উপধর্মস্বৰূপ । য’ত ধর্ম বিশ্বাসৰ আওতাৰ পাৰ ফালৰি কাটি বৌদ্ধপূর্ব লোকায়ত ধর্ম, সাংখা, যোগ-সাধনা, বৌদ্ধ সাহজিয়ামত তন্ত্র, বৈষ্ণব ৰসবাদ, ইছলামী সূফীবাদ, প্রভৃতি মতবাদৰ সংমিশ্ৰিত প্রভাৱ আছে।
বাউল ধর্মৰ মূল বৈশিষ্ট্য সমূহঃ
১. বাউলসকলে কোনো প্রচলিত ধর্মীয় অনুশাসনত বিশ্বাস নকৰে । সিহঁত ইছলামী শৰীয়ত, হিন্দু ধর্মীয় বিধান তথা সমাজ নির্দেশিত জাত-পাত নামানে । প্রচলিত ধর্ম মত তথা সমাজ নির্দেশিত পথৰ বিৰোধিতা কৰিয়েই বাউলসকলে নিজৰ ভিন্ন জীৱন দর্শন গঢ়ি তুলিছে ।
২. বাউলসকলে গুৰূবাদী সম্প্রদায় । গুৰুৰ পৰা দীক্ষা লৈ বাউল সাধনাত লিপ্ত হব লাগে । বাউলসকলে বিশ্বাস কৰে মানৱ দেহৰ মাজতে বিৰাজ কৰে পৰম পুৰুষ ৷ যাক সিহঁতৰ পৰিভাষাত ‘ৰসেৰ মানুষ’ অচল মানুষ, অধৰ মানুষ, ভাবেৰ মানুষ, মনেৰ মানুষ, অচিন পাখি, মন-মনুয়া বা সাঁই নিৰঞ্জন বোলে ৷সিহঁতৰ মতে গুৰুবাদী সম্প্রদায়ত গুৰুসকলেই সমস্ত শক্তিৰ উৎস ৷
৩. বাউলসকল লৌকিক ধর্মৰ অনুসাৰী ৷বাউলসকলে আধ্যাত্মবাদী হোৱাত অর্ন্তমূখী ভাববাদী চেতনাক লালন কৰে ৷বাউল দর্শনৰ প্রধান লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য হল- ইচ্ছা শক্তিক জাগ্রত কৰা ৷
৪. বাউল দর্শনৰ আৰু এটা অন্যতম বৈশিষ্ট্য হল- কাম-বাসনাক নিয়ন্ত্রিত কৰা বা ঊর্ধ্ববাহু কৰা । সিহঁত যৌনতাক নিয়ন্ত্রিত কৰা বুলিলে যৌন-বাসনাক নির্দিষ্ট চক্ৰত নিয়ন্ত্রণ বা পৰিচালনা কৰা বুজায় । সিহঁতৰ মতে- দেহ এটা জটিল যন্ত্র । এই যন্ত্রৰ অভ্যন্তৰত জটিল প্রতিক্রিয়াৰ মাধ্যমত যৌন কামনাৰ উদ্ভৱ ক্ষেত্র দেখা যায় ৷ বাউলসকলৰ প্রধান সাধনা হল যৌন শক্তিক ঊর্ধ্বগতি কৰা । বাউলসকলে বিশ্বাস কৰে যে, পৰিদৃশ্যমান জগতৰ মনক আকৃষ্টকাৰী এনে চাঞ্চল্যৰ পৰা মনক সংযত কৰা আৰু সকল ইন্দ্রিয়ৰ ৰোধ কৰা আৱশ্যক । ইন্দ্রিয়ক ৰোধ কৰাই হল বাউল সাধনা । একাগ্রতা নহলে সাধনা সিদ্ধিলাভ সম্ভৱ নহয় ।
৫. বাউল দর্শনৰ আন এটি প্রধান দিশ হল, অবাধ যৌনাচাৰৰ স্বাধীনতা । কিয়নো বাউল সাধনাত নাৰীক সাধনাৰ যন্ত্র ৰূপে ব্যৱহাৰ কৰা হয় । সেয়ে সাধনা সঙ্গিনী হিচাপে নাৰীৰ সংসর্গ তথা যোগ সাধনাৰ অঙ্গ হিচাপে নাৰী সম্ভোগ বাউল ধর্মত স্বীকৃত । এই সাধনাত সিদ্ধি লাভৰ প্রধান উপায় হৈছে নাৰী সাধিকা । নাৰী সাধিকা ব্যতিত বাউলসকলৰ সাধনা চলিব নোৱাৰে । বাউলসলৰ ধাৰণা যে, নাৰীৰ পৰাই জগৎ সৃষ্টি । নাৰী ব্যতিত জগৎ চলিব নোৱাৰে । নাৰী ৰহস্যময়ী । যৌনক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে তাৰ ৰহস্য উৎঘাটনেই হল বাউলসকলৰ এটা বিশিষ্ট সাধনা ৷
৬. বাউলসকল জন্মান্তৰবাদত বিশ্বাসী । সিহঁতৰ গানত পোৱা যায়,“পিতাৰ বীজে পুত্রেৰ সৃজন/তাইতে পিতাৰ পুনৰজনম।”
আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
বাউলসকল সিহঁতৰ গানত আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ ৰ নাম উল্লেখ কৰি থাকে ৷ কৰিলেও সিহঁত প্ৰকৃততে আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ সম্পর্কে সঠিক ধাৰণা নাৰাখে । সিহঁতৰ মতে মুৰশিদ ৰছুল আৰু আল্লাহ অভিন্ন সত্তা । আনকি আদম আঃ ও আল্লাহ । এই প্রসঙ্গত সিহঁতৰ নিন্মোক্ত গানবোৰ প্ৰমাণযোগ্য:
১. মুর্শিদেৰ চৰন সুধা/
পান কৰিলে যাবে ক্ষুধা/
কৰো নাৰে দিলে দ্বিধা/
যেহি মুর্শিদ সেই খোদা/
বোঝ অলিয়স মৰশেদা/
আয়াতে লেখা কোৰানেতে/
২. যেহি মুর্শিদ সেইতো ৰাছুল/
ইহাতে নেই কোনো ভুল/
খোদাও সে হয়;/
লালন কয় না এমন কথা/
কোৰানেতে কয় /
৩. আপন ছুৰাতে আদম গঠলেন দয়াময়/
তা নইলে কি ফেৰেশতাৰে সেজদা দিতে কয়/
আল্লাহ আদম না হইলে/
পাপ হইত সেজদা দিলে/
শেৰেকী যাৰে বলে/
এ দীন দুনিয়ায় ।
বাউলসকলৰ এইৰূপ বিশ্বাসত খ্রিস্টানসকলৰ তৃত্ত্ববাদৰ সদৃশ্য আছে । খ্রিস্টানসকলে ঈছা (আ.) আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা; আল্লাহৰ পুত্র বুলে দাবি কৰিছে । আৰু এই দাবিৰ কাৰণেই আল্লাহ সিহঁতক কাফিৰ বুলে ঘোষণা কৰি কোৰ’আনত কয়-
‘অৱশ্যই সিহঁত কুফৰ (আল্লাহক অস্বীকাৰ) কৰিছে যিসকলে কয় ‘নিশ্চয় মাৰয়াম পুত্র মাচীহেই আল্লাহ’ (মুহাম্মদ ছঃ, আপুনি ) কৈ দিয়ক- যদি আল্লাহ ধ্বংস কৰিব বিচাৰে মাৰয়াম পুত্র মাচীহ আৰু তাৰ মাক আৰু পৃথিৱীবাসীক তেনেহলে কোন আছে যিয়ে আল্লাহৰ বিপক্ষে কিবা কৰাৰ ক্ষমতা ৰাখে ?(ছুৰা-মাইদাহ/১৭)
‘অৱশ্যেই সিহঁত কুফৰ (আল্লাহক অস্বীকাৰ)কৰিছে, যিসকলে কয়, ‘নিশ্চয় আল্লাহ তিনি জনৰ তৃতীয়জন’। যদিও এক উপাস্য ব্যতিত কোনো (সত্য) উপাস্য নাই । আৰু যদি সিহঁত যি কৈ আছে, তাৰ পৰা বিৰত নহয়, অৱশ্যই সিহঁতৰ মাজৰ কাফিৰসকলক যন্ত্রণাদায়ক শাস্তি স্পর্শ কৰিব’।(ছুৰাহ মাইদাহ-৭৩)
বাউলসকলেও মহানবী ছল্লাল্লাহু আলাইহি ৱা ছাল্লামক আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা বুলি দাবি কৰিছে । কেৱল এয়াই নহয়, ইহঁত আদমকও (আ.) আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা বুলি দাবি কৰিছে । বিস্ময়কৰ বিষয় হল; ইহঁত এইবোৰ কথা কোৰ’আনত আছে বুলিও মিথ্যা দাবি কৰিছে । গতিকে যিসকল মানুহ এইধৰনৰ বিশ্বাস ৰাখে সিহঁত এই বিশ্বাসজনিত কাৰণত ইছলাম বা মুছলমানৰ শাৰীতে নপৰে ।
পবিত্র কোৰ’আন সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
বাউলসকলৰ বিভিন্ন গান দেখি ভাব হয় সিহঁত পবিত্র কোৰআনৰ প্রতি আস্থাশীল । সিহঁত নিজেও কোৰ’আন মানে আৰু আনকো কোৰ’আন মানিবলৈ আহ্বান জনায় । এই প্রসঙ্গটো সিহঁতৰ নিম্নোক্ত কিছু গানৰ পৰা উমান পোৱা যায়-
১. মানো ভাই খোদাৰ বিধান,পঢ়ো কোৰান/
এই ভাবে দিন যাবে না/
২. আল্লা মানো কোৰান মানো/
ওৰে বান্দা গুনাহগাৰ/
পাইতে যদি চাও সাফাআত/
দ্বীনেৰ নবী মোস্তাফাৰ।
৩. পড়ো খোদাৰ কালাম পঢ়ো/
ধৰো নবীৰ তৰীক ধৰো। ইত্যাদি……
উপর্যূক্ত গানবোৰৰ পৰা কোৰ’আন সম্বন্ধে সিহঁতৰ ধাৰণা সঠিক বুলি কবৰ মন গলেও অপৰ কিছু গানৰ পৰা কোৰ’আন সম্পর্কে সিহঁতৰ ধাৰণাৰ বিকৃত তথা বিভ্রান্ত বুলি বিশ্বাস হয় । তাৰে এটা নিম্নৰূপ:
১. কি কালাম পাঠাইলেন আমাৰ সাঁই দয়াময়/
এক এক দেশে এক এক বাণী কোন খোদায় পাঠায়?/....
যদি একই খোদাৰ হয় বর্ণনা/
তাতে তো ভিন্ন থাকে না/
মানুষেৰ সব ৰচনা/
তাইতে ভিন্ন হয়।
সিহঁতৰ এনে গানবোৰৰ পৰা স্পষ্ট হয় পবিত্র কোৰ’আন আল্লাহৰ বাণী হোৱোৰ সম্দৰ্ভত সিহঁতৰ সন্দেহ আছে । সিহঁত কোৰ’আনক মানুহৰ বাণী বুলি ভাবে । সিহঁত আনকি এই ধাৰণাও ৰাখে যে, পবিত্র কোৰ’আনত পৰস্পৰ বিৰোধী বক্তব্য আছে । নিঃসন্দেহে এনে ধৰণৰ বিশ্বাস এক কুফৰি বিশ্বাস । আল্লাহ তা’আলা কোৰ’আনত কৈছেঃ
সিহঁত কোৰ’আনৰ মাজত গৱেষণা নকৰে কিয় ? আৰু যদি কোৰ’আন আল্লাহ ব্যতিত অন্য কাৰো পক্ষৰ পৰা অৱতীৰ্ণ হলেহেঁতেন তেতিয়া অৱশ্যই সিহঁত ইয়াত অনেক বৈপৰীত্য দেখা পালেহেঁতেন । (ছুৰা নিছা’-৮২)
ইছলামী শৰীয়ত সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
১.বাউলসকল ইছলামী শৰীয়ত সম্পর্কে মাৰাত্মক ভ্রান্ত বিশ্বাসৰ অধিকাৰী । সিহঁত ইছলামী শাৰীয়ত বুলিলে সমগ্ৰ বিশ্বৰ মুছলমানে যি বুজি পায়, সিহঁত সেয়া বুজি পাব নিবিচাৰে । সিহঁত ভাবে নামাজ, ৰোজা, যাকাত, হজ্জ আদায় কৰা আৰু হাৰাম পৰিহাৰ কৰি হালাল অৱলম্বন কৰাতেই ইছলামী শৰীয়ত সীমিত নহয়, বৰং ইছলামী শৰীয়ত অন্য ভাবে মানিব লাগে । যাৰ বিৱৰণ সিহঁতে অনুৰূপ দিয়ে:
‘‘নামাজ ৰোজা হজ্জ,কলমা জাকাত/
তাই কৰিলে কয় শৰীয়ত শৰা অনুসাৰে/
আমি ভাবে বুঝতে পাই/
এসব আসল শৰীয়ত নয়/
আৰও কিছু অর্থ থাকতে পাৰে ।’’
২.বাউলসকলে এয়াও ভাবে যে, শৰীয়ত বাস্তবায়নৰ মাধ্যমেদি ইছলাম কায়েম নহয়, বৰং নামাজ ৰোজা হজ্জ জাকাত ইত্যাদি বাদ দি সিহঁতৰ তথাকথিত ধাৰণা অনুযায়ী আধ্যত্মবাদ অনুসৰণ কৰিলেই ইছলাম প্ৰতিষ্ঠিত হয় ৷
ইসলাম কায়েম হয় যদি শৰায়/
কি জন্যে নবীজি ৰহে/
পনেৰ বছৰ হেৰা গুহায়?/
পঞ্চবেনায় শৰা জাৰী/
মৌলভীদেৰ তম্বীভাৰি/
নবীজি কি সাধ কৰি নবুয়তী পায় ।
এই কাৰণেই বাউলসকল ইছলামী শৰীয়তৰ বিধি-বিধান পালন নকৰে । নামায ৰোজা ইত্যাদিৰ কাষলৈও নাযায় । বাউল মতাদৰ্শত গাঁজা সেৱসনক সাধনাৰ অঙ্গ ধাৰণা কৰা হয়।”
বাউল মতাদৰ্শৰ প্ৰতিকাৰত উলামাসকলৰ ভূমিকাঃ
ঊনবিংশ শতাব্দিৰ আৰম্ভণিতে ফকীৰ লালন সাঁইৰ মাধ্যমত বাউল মতাদর্শৰ উৎকর্ষ সাধিত হৈছিল ৷ তেতিয়াৰে পৰা দেশৰ হিন্দু মুছলমান উভয় সম্প্রদায়ৰে বিশিষ্টসকলে বাউল মতবাদ প্রসঙ্গত তেখেত সকলৰ মতামত ব্যক্ত কৰিছে । বাউল মতবাদ ইছলাম, হিন্দু, খ্রিস্টান আৰু বৌদ্ধ ধর্মৰ আদর্শ আৰু শিক্ষাৰ সৈতে সাঙ্ঘর্ষিক এটা মতবাদ । বাংলাদেশত সর্বপ্রথম হাজী শৰীয়তুল্লাহ (১৭৮০-১৮৪৯ খৃ.) ফৰায়েজী আন্দোলনৰ মাধ্যমেৰে প্রচলিত অনৈছলামিক কার্যকলাপ তথা আচাৰ অনুষ্ঠান দূৰ কৰাৰ উদ্যোগ গ্রহণ কৰে । তেখেত বাউল বিৰোধী আন্দোলনত বিশেষ ভূমিকা নিয়ে । অতপৰ তেখেতৰ পুত্ৰ পীৰ মুহছিন উদ্দিন উৰফ দুদু মিয়াঁ (১৮১৯-১৮৬২ খৃ.) এই আন্দোলনৰ নেতৃত্ব বহন কৰে । ফৰায়েজী আন্দোলনৰ ফলত বাউলসকলৰ কার্যকলাপ বিশেষ বাধাপ্রাপ্ত হয় ।
হাজী শৰীয়ত উল্লাহৰ দৰে তিতুমীৰ (১৭৮২-১৮৩১ খৃ.) আৰু মৌলানা কেৰামত আলী জৌনপুৰী (১৮০০-১৮৬২ খৃ.) প্রমুখ ব্যক্তিসকলেও বাউল মতবাদ বিৰোধী প্রচাৰণা চলায় । তৎকালীন সময়ত বিভিন্ন কিতাপ-পুস্তক আৰু প্রচাৰ পত্র প্রকাশ তথা প্ৰচাৰ কৰি বাউল মতবাদৰ বিৰূদ্ধে অধিক যিসকলে অগ্রণী ভুমিকা ৰাখিছিল, তেখেতসকলৰ মাজত মৌলানা ৰিয়াজ উদ্দিন আহমেদ, তেখেতৰ ৰচিত ‘বাউল ধ্বংশ ফোতৱা’ (১৩৩২ বাং) মুহাম্মদ ওছমান খান ৰচিত ‘হেদায়েতুল ফাছেকীন’ (১৮৯৭ খৃ.) কাজী কেৰামত উল্লা আৰু মুন্সী গোলাম কিবৰিয়া প্রণীত ‘উচিত কথা’ (১২৯৬ বাং) মৌলানা ফজলুৰ ৰহমান ‘ভণ্ড ফকীৰ’ (১৩২১বাং) মৌলানা আবু জাফৰ ৰচিত ‘বাতিল ফিৰকা’ উল্লেখযোগ্য । বিশিষ্ট সমাজসেৱী মৌলানা আফছাৰ উদ্দিনো লালন পন্থী বাউলসকলৰ বিৰূদ্ধে তৎপৰতা চলাইছিল আৰু এই বিষয়ত তেখেত প্রচাৰপত্র আৰু প্রৱন্ধাবলী প্রকাশ কৰিছিল । মুছলমান সমাজৰ মাজত প্রবিষ্ট কুসংস্কাৰ আৰু অনৈছলামিক কার্যকালাপ তথা বাউলসকলৰ বিৰূদ্ধে জনগণক সতর্ক কৰি পুস্তকাকাৰে এক আবেদনপত্র প্রচাৰ কৰা হয় । আবেদনকাৰী সকলৰ মাজত অন্যতম আছিল মৌলানা আবুল কালাম আজাদ, মৌলানা মনিৰুজ্জমান ইছলামাবাদী, মৌলানা মুহাম্মদ আকৰাম খান, মৌলভী খাইৰুল আমান, এ.কে.এম. ফজলুল হক, মৌলবী নজম উদ্দিন, মৌলবী মুজিবুৰ ৰহমান, মৌলবী কাজী নাৱাজ খোদা, মৌলানা ওবাইদুল হক, মৌলানা আব্দুৰ ৰাজ্জাক, মৌলানা আব্দুল্লাহিল বাকী, মৌলবী মোহাম্মদ আব্বাছ আলী, ড.মুহাম্মদ শহীদুল্লাহ ৷”
মুঠতে “ধর্মৰ আচাৰ অনুষ্ঠানৰ সৈতে বাউল সকলৰ সম্পর্ক বেচি এটা নাই । সিহঁত আনকি মুখেৰেও ধর্মৰ আনুগত্য স্বীকাৰ নকৰে । এদল ভ্ৰান্ত মতবাদধাৰী ফকীৰ ৷ হয়তো নামাজ ৰোজা ইত্যাদি ইছলামৰ অৱশ্যকৰণীয় কোনো পালনেই নকৰে ৷ কিন্তু সিহঁত প্রকাশ কৰে যে সিহঁত আল্লাহ আৰু ৰছুলৰ ভক্ত । সিহঁতে কয়- সাধাৰণ মুছলমান শৰীয়ত বা ধর্মৰ সৈতে থাকে, আমি থাকোঁ মাৰেফত বা ধর্মৰ অন্তৰঙ্গ লৈ । সিহঁত জিকিৰত মচগুল থাকে, মাৰেফতী গানত মাতোৱালা হৈ নাচে । উলামা সকলে সিহঁতক শৰীয়তৰ পৰিপন্থী ফকীৰ বুলি কৈছে । সিহঁত ইছলামৰ গণ্ডীৰ বাহিৰত কাফিৰ (আল্লাহৰ আস্বীকাৰ কাৰী) বুলি ফতোৱা দিয়ে । প্ৰকৃততেও দলিল প্রমাণত এই সকল শৰীয়ত বিৰোধী ফকীৰ ইছলামৰ গণ্ডীৰ বাহিৰত পৰে।” আনহাতে আল-কোৰ’আন, পুৰান, বেদ, বাইবেল ইত্যাদি ধর্মীয় গ্রন্থবোৰতো সিহঁতৰ কোনো বিশ্বাস নাই । যাৰ বাবে বাউল মতাদৰ্শ সম্প্ৰতি প্রচলিত ধর্মবিশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত এক মহাব্যাধি স্বৰূপ আর্বিভূত হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে । য’ত কেৱল যে মূৰ্খ ফকীৰ কেইজনমানেই জড়িত হৈ আছে তেনে নহয়, বৰং অনেক শিক্ষিত, বিশেষজ্ঞও এই মতবাদৰ বিশ্বাসী তথা প্ৰচাৰত ব্ৰত দেখা যায় ৷ মাজাৰ-উৰুছবোৰ এনে হাজাৰ-হাজাৰ মুছলমানে দৰ্শন কৰে আৰু নিজৰ আস্থা আৰু ভক্তিত এইবোৰ অনৈছলামিক প্ৰথাক স্থান দিয়ে ৷ অথচ নিজেও নাজানে উৰুচ প্ৰথা কি, কিয় আৰু ক’ৰ পৰা আহিছে ৷ অথবা এইবোৰ প্ৰথা বা বিশ্বাস আৰু ভক্তিক ইছলামে কি দৃষ্টিৰে চায় ৷
আল্লাহ তা’আলাই আমাক শুদ্ধ জ্ঞান দান কৰক আৰু সমাজৰ এনেবোৰ কুপ্ৰথাৰ পৰা নিজকেও বাচি থকাৰ তৌফিক দিয়ক আৰু আনকো সজাগ কৰাৰ তৌফিক দিয়ক ৷
* আমীন *
পিছে মাজাৰ বুলি কলে দুই প্ৰকৃতিৰ মুছলমান ইয়াৰে জড়িত ৷ প্ৰথমঃ ‘আহমদ ৰেজা খাঁ’ৰ মতাদৰ্শৰ অনুসাৰী, যিসকলৰ বৰেলৱী বুলি সম্বোধন কৰা হয় ৷ অসমত এই মতাদৰ্শৰ লোকৰ উপস্থিতি কম যদিও আজিকালি উত্তৰপ্ৰদেশত আৱিস্কৃত এই ধাৰণা কলকাতা হৈ অসমৰ মুছলমানৰ মাজলৈ আহিব ধৰিছে ৷ মীলাদ, ফাতিহা, ছীৰাতুন্নবীৰ মেল পাতি বা মাজাৰ সাজি বম্তি জলোৱা ইত্যাদিৰে মুছলিম সমাজক বোচ আকৰ্ষিত কৰাৰ প্ৰয়াস কৰিছে ৷ দ্বিতীয়ঃ বাউল মতাদৰ্শৰ বিশ্বাসী একাংশ ফকীৰ, যিসকলক আমি ভণ্ড-ফকীৰ বুলি সম্বোধন কৰো ৷ এই মতাদৰ্শৰ অনুসাৰীৰ অধিকাংশ পূৰ্ব-বঙ্গতে সীমিত ৷ ধুবুৰী, গোৱালপাৰাৰে আগবাঢ়ি হাজো হৈ উজনিমুৱা হোৱা এই মতাদৰ্শই আজিৰ আলোচনাৰ বিষয়বস্তু ৷ (প্ৰথম ধাৰণাৰ মাজাৰী মুছলমানৰ বিষয়টো আন এবাৰ আলোচনা কৰা হব ইন্ শ্বা আল্লাহ)
বাউল মতবাদ বা বাউল দর্শন পৰিচিতিঃ
বাউল শব্দৰ উৎপত্তিক লৈ গৱেষকসকলৰ মাজত মতদ্বন্দ্ব আছে । কাৰো মতে বাউল শব্দটো ‘বাতুল’ শব্দৰ পৰা উদ্ভূত । তেখেত সকলৰ মতে ‘বাউল’ শব্দটো আচলতে ‘বাতুল’ শব্দৰ অপভ্রংশৰূপ । ‘বাতুল’ মানে বলিয়া বা পাগল ৷বাউল সম্প্রদায়ৰ অৰ্থ হলগৈ পাগলৰ দল । আনাহাতে কাৰো মতে বাউল্যা....বাউলা.....বাউল....অর্থাৎ বাউল শব্দটি বাউলা শব্দৰ অপভ্রংশ । আনকি কাৰো মতে বাউল শব্দটি আৰবী বাওৱাল শব্দৰ সৈতে সংযোজ্যপূর্ণ । তেখেতসকলে বাউল শব্দটোক আউলিয়া শব্দৰ বিকৃতৰূপ বুলি উল্লেখ কৰিছে ৷
বাউলসকল সর্বদা আত্মগোপনশীল ৷ কল্পনাৰ পৃথিৱীত মনস্ক ৷ সাংসাৰিক ভোগ-বিলাসৰ প্রতি উদাসীন ৷ সিহঁতৰ কোনো সামাজিক মর্যাদা নাই ৷ সিহঁত গেৰুৱাধাৰী, আত্মভোলা, অঘৰী, বৈৰাগ্যপন্থী ৷ সিহঁত গান গাই মনৰ মানুহজনৰ সন্ধান কৰে ৷ বাউলসকলৰ বাহ্যিক পৰিচয়ত কোৱা হয় যে, বাউল মাত্র গোঁফ-দাড়ি, বাবৰী চুলি অথবা চূড়াবন্ধা মূৰৰ চুলি, সোঁহাতত একতাৰা, বাওঁহাতত সূতাৰ ওপৰত সূতা বন্ধা থাকে কঁকালৰ সৈতে ৷কোনো কোনোৱে ভৰিত নূপুৰো বান্ধে ৷ গলত ৰুদ্রাক্ষ-প্রৱাল পদ্মবিজৰ মালা, কান্ধত ভিক্ষাৰ বেগ, কঁকাল-দেহ দুলাই নাচে ৷ সিহঁত ঊর্ধমুখি হৈ গান গায় ৷ উদাসভাবে গাৱেঁ-ভূঞেঁ বাটে-ঘাটে বিচৰণ কৰে আৰু আজিকালি একাংশ মাজাৰেই ইহঁতৰ বাসস্থান তথা কেন্দ্ৰ হৈ পৰিছে ৷
বাউল সম্প্রদায়ৰ উদ্ভৱঃ
বাউল মতবাদৰ উদ্ভৱ সম্বন্ধেও নানা মনীষীৰ নানা অভিমত আছে ৷ কাৰোবাৰ মতে ‘এটা সময়ত বাংলাৰ নাথ পন্থা আৰু সাহজিয়া মতৰ প্রাদূৰ্ভাৱ আছিল ৷এই দুটা সম্প্রদায়ৰ লোক একে সময়তে ইছলাম আৰু বৈষ্ণৱ ধর্মত দিক্ষিত হয় ৷ কিন্তু বদ্ধমূল পুৰণা বিশ্বাস সংস্কাৰ বর্জন কৰা সম্ভৱ নোহোৱাত ইছলাম আৰু বৈষ্ণৱ ধর্মৰ আওতাত থাকিও সিহঁত নিজৰ পুৰ্বৰ প্রথাৰ ধর্ম সাধন কৰি থাকে ৷ তাৰ ফলতে হিন্দু মুছলমানৰ সমবায়ত বাউল মতাদৰ্শৰ উদ্ভৱ হৈছে ৷মাদব বিবি আৰু আউল চাঁদ নামৰ ব্যক্তিক এই মতাদৰ্শৰ প্রৱর্তক বুলি একাংশ ইতিহাসবিদে উল্লেখ কৰিছে ৷ আনহাতে কাৰোবাৰ মতে উদাৰপন্থী আৰু যোগসাধক বৈষ্ণৱ সাহজিয়াৰ সৈতে ভ্রাম্যমান গোপনচাৰী এক শ্রেণীৰ মুছলমান ফকীৰ সম্প্রদায়ৰ মিলন-মিশ্রণত বাউল নামধাৰী এক স্বতন্ত্র ধর্মীয় সম্প্রদায়ৰ উদ্ভৱ হয় ৷পলাশীৰ ৰাজনৈতিক বিপর্যয়ৰ পিছত যেতিয়া দ্বৈতশাসন ইস্ট ইন্ডিয়া কম্পানীৰ অবাধ লুণ্ঠন নিপীড়ন চৰম ৰূপ ধাৰণ কৰে, সমাজক আসহনীয় বিপর্যয়ৰ পিনে ঠেলি দিয়ে, তেতিয়া সমাজৰ নিম্নশ্ৰেণীৰ হিন্দু আৰু ফকীৰ ৰূপী মুছলমানৰ মিলন সম্ভৱ হৈছিল ৷ঐতিহাসিকভাবে ফকীৰ সন্নাসীৰ মিলন এই সময়ত দেখা যায় ৷মুঠতে আঠাৰো শতিকাৰ মধ্যভাগতে বাউল সম্প্রদায়ৰ আবির্ভাৱ হোৱা বুলি চিহ্নিত কৰা যায় ।
বাউলসকলৰ ধর্ম বিশ্বাসঃ
বাউল সম্প্রদায়ৰ কোনো লিখিত ধর্মগ্রন্থ নাই ৷ সেয়ে সিহঁত নিজৰ ধর্মৰ দার্শনিক পৰিচয়ো দিয়াত সক্ষম নহয় ৷ বাউলসকলে গুৰূবাদী মানৱ ধর্মত বিশ্বাস কৰে ৷এই ধর্মৰ মূল সাধন পদ্ধতি তান্ত্রিক বৌদ্ধ ধর্মৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত । বাউল ধর্মৰ ওপৰত শিৱশক্তিবাদ, ৰামকৃষ্ণবাদ, বৈষ্ণৱ সাহজিয়াবাদ ছুফীদর্শন আৰু গৌড়ৰ বৈষ্ণৱ ধর্ম তত্ত্ব প্রভৃতিৰ প্রভাৱ দেখা যায় । উল্লেখযোগ্য যে, বাউল ধর্মমতৰ সৈতে প্রতিষ্টিত ধর্ম ‘ইছলাম’ৰ অন্তর্ভূক্ত কৰি দেখাৰ চেষ্টা কৰা ভ্রান্তিকৰ মাথোঁ । কাৰণ এইটো এটা উপধর্মস্বৰূপ । য’ত ধর্ম বিশ্বাসৰ আওতাৰ পাৰ ফালৰি কাটি বৌদ্ধপূর্ব লোকায়ত ধর্ম, সাংখা, যোগ-সাধনা, বৌদ্ধ সাহজিয়ামত তন্ত্র, বৈষ্ণব ৰসবাদ, ইছলামী সূফীবাদ, প্রভৃতি মতবাদৰ সংমিশ্ৰিত প্রভাৱ আছে।
বাউল ধর্মৰ মূল বৈশিষ্ট্য সমূহঃ
১. বাউলসকলে কোনো প্রচলিত ধর্মীয় অনুশাসনত বিশ্বাস নকৰে । সিহঁত ইছলামী শৰীয়ত, হিন্দু ধর্মীয় বিধান তথা সমাজ নির্দেশিত জাত-পাত নামানে । প্রচলিত ধর্ম মত তথা সমাজ নির্দেশিত পথৰ বিৰোধিতা কৰিয়েই বাউলসকলে নিজৰ ভিন্ন জীৱন দর্শন গঢ়ি তুলিছে ।
২. বাউলসকলে গুৰূবাদী সম্প্রদায় । গুৰুৰ পৰা দীক্ষা লৈ বাউল সাধনাত লিপ্ত হব লাগে । বাউলসকলে বিশ্বাস কৰে মানৱ দেহৰ মাজতে বিৰাজ কৰে পৰম পুৰুষ ৷ যাক সিহঁতৰ পৰিভাষাত ‘ৰসেৰ মানুষ’ অচল মানুষ, অধৰ মানুষ, ভাবেৰ মানুষ, মনেৰ মানুষ, অচিন পাখি, মন-মনুয়া বা সাঁই নিৰঞ্জন বোলে ৷সিহঁতৰ মতে গুৰুবাদী সম্প্রদায়ত গুৰুসকলেই সমস্ত শক্তিৰ উৎস ৷
৩. বাউলসকল লৌকিক ধর্মৰ অনুসাৰী ৷বাউলসকলে আধ্যাত্মবাদী হোৱাত অর্ন্তমূখী ভাববাদী চেতনাক লালন কৰে ৷বাউল দর্শনৰ প্রধান লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য হল- ইচ্ছা শক্তিক জাগ্রত কৰা ৷
৪. বাউল দর্শনৰ আৰু এটা অন্যতম বৈশিষ্ট্য হল- কাম-বাসনাক নিয়ন্ত্রিত কৰা বা ঊর্ধ্ববাহু কৰা । সিহঁত যৌনতাক নিয়ন্ত্রিত কৰা বুলিলে যৌন-বাসনাক নির্দিষ্ট চক্ৰত নিয়ন্ত্রণ বা পৰিচালনা কৰা বুজায় । সিহঁতৰ মতে- দেহ এটা জটিল যন্ত্র । এই যন্ত্রৰ অভ্যন্তৰত জটিল প্রতিক্রিয়াৰ মাধ্যমত যৌন কামনাৰ উদ্ভৱ ক্ষেত্র দেখা যায় ৷ বাউলসকলৰ প্রধান সাধনা হল যৌন শক্তিক ঊর্ধ্বগতি কৰা । বাউলসকলে বিশ্বাস কৰে যে, পৰিদৃশ্যমান জগতৰ মনক আকৃষ্টকাৰী এনে চাঞ্চল্যৰ পৰা মনক সংযত কৰা আৰু সকল ইন্দ্রিয়ৰ ৰোধ কৰা আৱশ্যক । ইন্দ্রিয়ক ৰোধ কৰাই হল বাউল সাধনা । একাগ্রতা নহলে সাধনা সিদ্ধিলাভ সম্ভৱ নহয় ।
৫. বাউল দর্শনৰ আন এটি প্রধান দিশ হল, অবাধ যৌনাচাৰৰ স্বাধীনতা । কিয়নো বাউল সাধনাত নাৰীক সাধনাৰ যন্ত্র ৰূপে ব্যৱহাৰ কৰা হয় । সেয়ে সাধনা সঙ্গিনী হিচাপে নাৰীৰ সংসর্গ তথা যোগ সাধনাৰ অঙ্গ হিচাপে নাৰী সম্ভোগ বাউল ধর্মত স্বীকৃত । এই সাধনাত সিদ্ধি লাভৰ প্রধান উপায় হৈছে নাৰী সাধিকা । নাৰী সাধিকা ব্যতিত বাউলসকলৰ সাধনা চলিব নোৱাৰে । বাউলসলৰ ধাৰণা যে, নাৰীৰ পৰাই জগৎ সৃষ্টি । নাৰী ব্যতিত জগৎ চলিব নোৱাৰে । নাৰী ৰহস্যময়ী । যৌনক্ৰিয়াৰ মাধ্যমেৰে তাৰ ৰহস্য উৎঘাটনেই হল বাউলসকলৰ এটা বিশিষ্ট সাধনা ৷
৬. বাউলসকল জন্মান্তৰবাদত বিশ্বাসী । সিহঁতৰ গানত পোৱা যায়,“পিতাৰ বীজে পুত্রেৰ সৃজন/তাইতে পিতাৰ পুনৰজনম।”
আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
বাউলসকল সিহঁতৰ গানত আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ ৰ নাম উল্লেখ কৰি থাকে ৷ কৰিলেও সিহঁত প্ৰকৃততে আল্লাহ আৰু ৰছুল ছঃ সম্পর্কে সঠিক ধাৰণা নাৰাখে । সিহঁতৰ মতে মুৰশিদ ৰছুল আৰু আল্লাহ অভিন্ন সত্তা । আনকি আদম আঃ ও আল্লাহ । এই প্রসঙ্গত সিহঁতৰ নিন্মোক্ত গানবোৰ প্ৰমাণযোগ্য:
১. মুর্শিদেৰ চৰন সুধা/
পান কৰিলে যাবে ক্ষুধা/
কৰো নাৰে দিলে দ্বিধা/
যেহি মুর্শিদ সেই খোদা/
বোঝ অলিয়স মৰশেদা/
আয়াতে লেখা কোৰানেতে/
২. যেহি মুর্শিদ সেইতো ৰাছুল/
ইহাতে নেই কোনো ভুল/
খোদাও সে হয়;/
লালন কয় না এমন কথা/
কোৰানেতে কয় /
৩. আপন ছুৰাতে আদম গঠলেন দয়াময়/
তা নইলে কি ফেৰেশতাৰে সেজদা দিতে কয়/
আল্লাহ আদম না হইলে/
পাপ হইত সেজদা দিলে/
শেৰেকী যাৰে বলে/
এ দীন দুনিয়ায় ।
বাউলসকলৰ এইৰূপ বিশ্বাসত খ্রিস্টানসকলৰ তৃত্ত্ববাদৰ সদৃশ্য আছে । খ্রিস্টানসকলে ঈছা (আ.) আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা; আল্লাহৰ পুত্র বুলে দাবি কৰিছে । আৰু এই দাবিৰ কাৰণেই আল্লাহ সিহঁতক কাফিৰ বুলে ঘোষণা কৰি কোৰ’আনত কয়-
‘অৱশ্যই সিহঁত কুফৰ (আল্লাহক অস্বীকাৰ) কৰিছে যিসকলে কয় ‘নিশ্চয় মাৰয়াম পুত্র মাচীহেই আল্লাহ’ (মুহাম্মদ ছঃ, আপুনি ) কৈ দিয়ক- যদি আল্লাহ ধ্বংস কৰিব বিচাৰে মাৰয়াম পুত্র মাচীহ আৰু তাৰ মাক আৰু পৃথিৱীবাসীক তেনেহলে কোন আছে যিয়ে আল্লাহৰ বিপক্ষে কিবা কৰাৰ ক্ষমতা ৰাখে ?(ছুৰা-মাইদাহ/১৭)
‘অৱশ্যেই সিহঁত কুফৰ (আল্লাহক অস্বীকাৰ)কৰিছে, যিসকলে কয়, ‘নিশ্চয় আল্লাহ তিনি জনৰ তৃতীয়জন’। যদিও এক উপাস্য ব্যতিত কোনো (সত্য) উপাস্য নাই । আৰু যদি সিহঁত যি কৈ আছে, তাৰ পৰা বিৰত নহয়, অৱশ্যই সিহঁতৰ মাজৰ কাফিৰসকলক যন্ত্রণাদায়ক শাস্তি স্পর্শ কৰিব’।(ছুৰাহ মাইদাহ-৭৩)
বাউলসকলেও মহানবী ছল্লাল্লাহু আলাইহি ৱা ছাল্লামক আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা বুলি দাবি কৰিছে । কেৱল এয়াই নহয়, ইহঁত আদমকও (আ.) আল্লাহৰ অভিন্ন সত্ত্বা বুলি দাবি কৰিছে । বিস্ময়কৰ বিষয় হল; ইহঁত এইবোৰ কথা কোৰ’আনত আছে বুলিও মিথ্যা দাবি কৰিছে । গতিকে যিসকল মানুহ এইধৰনৰ বিশ্বাস ৰাখে সিহঁত এই বিশ্বাসজনিত কাৰণত ইছলাম বা মুছলমানৰ শাৰীতে নপৰে ।
পবিত্র কোৰ’আন সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
বাউলসকলৰ বিভিন্ন গান দেখি ভাব হয় সিহঁত পবিত্র কোৰআনৰ প্রতি আস্থাশীল । সিহঁত নিজেও কোৰ’আন মানে আৰু আনকো কোৰ’আন মানিবলৈ আহ্বান জনায় । এই প্রসঙ্গটো সিহঁতৰ নিম্নোক্ত কিছু গানৰ পৰা উমান পোৱা যায়-
১. মানো ভাই খোদাৰ বিধান,পঢ়ো কোৰান/
এই ভাবে দিন যাবে না/
২. আল্লা মানো কোৰান মানো/
ওৰে বান্দা গুনাহগাৰ/
পাইতে যদি চাও সাফাআত/
দ্বীনেৰ নবী মোস্তাফাৰ।
৩. পড়ো খোদাৰ কালাম পঢ়ো/
ধৰো নবীৰ তৰীক ধৰো। ইত্যাদি……
উপর্যূক্ত গানবোৰৰ পৰা কোৰ’আন সম্বন্ধে সিহঁতৰ ধাৰণা সঠিক বুলি কবৰ মন গলেও অপৰ কিছু গানৰ পৰা কোৰ’আন সম্পর্কে সিহঁতৰ ধাৰণাৰ বিকৃত তথা বিভ্রান্ত বুলি বিশ্বাস হয় । তাৰে এটা নিম্নৰূপ:
১. কি কালাম পাঠাইলেন আমাৰ সাঁই দয়াময়/
এক এক দেশে এক এক বাণী কোন খোদায় পাঠায়?/....
যদি একই খোদাৰ হয় বর্ণনা/
তাতে তো ভিন্ন থাকে না/
মানুষেৰ সব ৰচনা/
তাইতে ভিন্ন হয়।
সিহঁতৰ এনে গানবোৰৰ পৰা স্পষ্ট হয় পবিত্র কোৰ’আন আল্লাহৰ বাণী হোৱোৰ সম্দৰ্ভত সিহঁতৰ সন্দেহ আছে । সিহঁত কোৰ’আনক মানুহৰ বাণী বুলি ভাবে । সিহঁত আনকি এই ধাৰণাও ৰাখে যে, পবিত্র কোৰ’আনত পৰস্পৰ বিৰোধী বক্তব্য আছে । নিঃসন্দেহে এনে ধৰণৰ বিশ্বাস এক কুফৰি বিশ্বাস । আল্লাহ তা’আলা কোৰ’আনত কৈছেঃ
সিহঁত কোৰ’আনৰ মাজত গৱেষণা নকৰে কিয় ? আৰু যদি কোৰ’আন আল্লাহ ব্যতিত অন্য কাৰো পক্ষৰ পৰা অৱতীৰ্ণ হলেহেঁতেন তেতিয়া অৱশ্যই সিহঁত ইয়াত অনেক বৈপৰীত্য দেখা পালেহেঁতেন । (ছুৰা নিছা’-৮২)
ইছলামী শৰীয়ত সম্পর্কে বাউলসকলৰ বিশ্বাসঃ
১.বাউলসকল ইছলামী শৰীয়ত সম্পর্কে মাৰাত্মক ভ্রান্ত বিশ্বাসৰ অধিকাৰী । সিহঁত ইছলামী শাৰীয়ত বুলিলে সমগ্ৰ বিশ্বৰ মুছলমানে যি বুজি পায়, সিহঁত সেয়া বুজি পাব নিবিচাৰে । সিহঁত ভাবে নামাজ, ৰোজা, যাকাত, হজ্জ আদায় কৰা আৰু হাৰাম পৰিহাৰ কৰি হালাল অৱলম্বন কৰাতেই ইছলামী শৰীয়ত সীমিত নহয়, বৰং ইছলামী শৰীয়ত অন্য ভাবে মানিব লাগে । যাৰ বিৱৰণ সিহঁতে অনুৰূপ দিয়ে:
‘‘নামাজ ৰোজা হজ্জ,কলমা জাকাত/
তাই কৰিলে কয় শৰীয়ত শৰা অনুসাৰে/
আমি ভাবে বুঝতে পাই/
এসব আসল শৰীয়ত নয়/
আৰও কিছু অর্থ থাকতে পাৰে ।’’
২.বাউলসকলে এয়াও ভাবে যে, শৰীয়ত বাস্তবায়নৰ মাধ্যমেদি ইছলাম কায়েম নহয়, বৰং নামাজ ৰোজা হজ্জ জাকাত ইত্যাদি বাদ দি সিহঁতৰ তথাকথিত ধাৰণা অনুযায়ী আধ্যত্মবাদ অনুসৰণ কৰিলেই ইছলাম প্ৰতিষ্ঠিত হয় ৷
ইসলাম কায়েম হয় যদি শৰায়/
কি জন্যে নবীজি ৰহে/
পনেৰ বছৰ হেৰা গুহায়?/
পঞ্চবেনায় শৰা জাৰী/
মৌলভীদেৰ তম্বীভাৰি/
নবীজি কি সাধ কৰি নবুয়তী পায় ।
এই কাৰণেই বাউলসকল ইছলামী শৰীয়তৰ বিধি-বিধান পালন নকৰে । নামায ৰোজা ইত্যাদিৰ কাষলৈও নাযায় । বাউল মতাদৰ্শত গাঁজা সেৱসনক সাধনাৰ অঙ্গ ধাৰণা কৰা হয়।”
বাউল মতাদৰ্শৰ প্ৰতিকাৰত উলামাসকলৰ ভূমিকাঃ
ঊনবিংশ শতাব্দিৰ আৰম্ভণিতে ফকীৰ লালন সাঁইৰ মাধ্যমত বাউল মতাদর্শৰ উৎকর্ষ সাধিত হৈছিল ৷ তেতিয়াৰে পৰা দেশৰ হিন্দু মুছলমান উভয় সম্প্রদায়ৰে বিশিষ্টসকলে বাউল মতবাদ প্রসঙ্গত তেখেত সকলৰ মতামত ব্যক্ত কৰিছে । বাউল মতবাদ ইছলাম, হিন্দু, খ্রিস্টান আৰু বৌদ্ধ ধর্মৰ আদর্শ আৰু শিক্ষাৰ সৈতে সাঙ্ঘর্ষিক এটা মতবাদ । বাংলাদেশত সর্বপ্রথম হাজী শৰীয়তুল্লাহ (১৭৮০-১৮৪৯ খৃ.) ফৰায়েজী আন্দোলনৰ মাধ্যমেৰে প্রচলিত অনৈছলামিক কার্যকলাপ তথা আচাৰ অনুষ্ঠান দূৰ কৰাৰ উদ্যোগ গ্রহণ কৰে । তেখেত বাউল বিৰোধী আন্দোলনত বিশেষ ভূমিকা নিয়ে । অতপৰ তেখেতৰ পুত্ৰ পীৰ মুহছিন উদ্দিন উৰফ দুদু মিয়াঁ (১৮১৯-১৮৬২ খৃ.) এই আন্দোলনৰ নেতৃত্ব বহন কৰে । ফৰায়েজী আন্দোলনৰ ফলত বাউলসকলৰ কার্যকলাপ বিশেষ বাধাপ্রাপ্ত হয় ।
হাজী শৰীয়ত উল্লাহৰ দৰে তিতুমীৰ (১৭৮২-১৮৩১ খৃ.) আৰু মৌলানা কেৰামত আলী জৌনপুৰী (১৮০০-১৮৬২ খৃ.) প্রমুখ ব্যক্তিসকলেও বাউল মতবাদ বিৰোধী প্রচাৰণা চলায় । তৎকালীন সময়ত বিভিন্ন কিতাপ-পুস্তক আৰু প্রচাৰ পত্র প্রকাশ তথা প্ৰচাৰ কৰি বাউল মতবাদৰ বিৰূদ্ধে অধিক যিসকলে অগ্রণী ভুমিকা ৰাখিছিল, তেখেতসকলৰ মাজত মৌলানা ৰিয়াজ উদ্দিন আহমেদ, তেখেতৰ ৰচিত ‘বাউল ধ্বংশ ফোতৱা’ (১৩৩২ বাং) মুহাম্মদ ওছমান খান ৰচিত ‘হেদায়েতুল ফাছেকীন’ (১৮৯৭ খৃ.) কাজী কেৰামত উল্লা আৰু মুন্সী গোলাম কিবৰিয়া প্রণীত ‘উচিত কথা’ (১২৯৬ বাং) মৌলানা ফজলুৰ ৰহমান ‘ভণ্ড ফকীৰ’ (১৩২১বাং) মৌলানা আবু জাফৰ ৰচিত ‘বাতিল ফিৰকা’ উল্লেখযোগ্য । বিশিষ্ট সমাজসেৱী মৌলানা আফছাৰ উদ্দিনো লালন পন্থী বাউলসকলৰ বিৰূদ্ধে তৎপৰতা চলাইছিল আৰু এই বিষয়ত তেখেত প্রচাৰপত্র আৰু প্রৱন্ধাবলী প্রকাশ কৰিছিল । মুছলমান সমাজৰ মাজত প্রবিষ্ট কুসংস্কাৰ আৰু অনৈছলামিক কার্যকালাপ তথা বাউলসকলৰ বিৰূদ্ধে জনগণক সতর্ক কৰি পুস্তকাকাৰে এক আবেদনপত্র প্রচাৰ কৰা হয় । আবেদনকাৰী সকলৰ মাজত অন্যতম আছিল মৌলানা আবুল কালাম আজাদ, মৌলানা মনিৰুজ্জমান ইছলামাবাদী, মৌলানা মুহাম্মদ আকৰাম খান, মৌলভী খাইৰুল আমান, এ.কে.এম. ফজলুল হক, মৌলবী নজম উদ্দিন, মৌলবী মুজিবুৰ ৰহমান, মৌলবী কাজী নাৱাজ খোদা, মৌলানা ওবাইদুল হক, মৌলানা আব্দুৰ ৰাজ্জাক, মৌলানা আব্দুল্লাহিল বাকী, মৌলবী মোহাম্মদ আব্বাছ আলী, ড.মুহাম্মদ শহীদুল্লাহ ৷”
মুঠতে “ধর্মৰ আচাৰ অনুষ্ঠানৰ সৈতে বাউল সকলৰ সম্পর্ক বেচি এটা নাই । সিহঁত আনকি মুখেৰেও ধর্মৰ আনুগত্য স্বীকাৰ নকৰে । এদল ভ্ৰান্ত মতবাদধাৰী ফকীৰ ৷ হয়তো নামাজ ৰোজা ইত্যাদি ইছলামৰ অৱশ্যকৰণীয় কোনো পালনেই নকৰে ৷ কিন্তু সিহঁত প্রকাশ কৰে যে সিহঁত আল্লাহ আৰু ৰছুলৰ ভক্ত । সিহঁতে কয়- সাধাৰণ মুছলমান শৰীয়ত বা ধর্মৰ সৈতে থাকে, আমি থাকোঁ মাৰেফত বা ধর্মৰ অন্তৰঙ্গ লৈ । সিহঁত জিকিৰত মচগুল থাকে, মাৰেফতী গানত মাতোৱালা হৈ নাচে । উলামা সকলে সিহঁতক শৰীয়তৰ পৰিপন্থী ফকীৰ বুলি কৈছে । সিহঁত ইছলামৰ গণ্ডীৰ বাহিৰত কাফিৰ (আল্লাহৰ আস্বীকাৰ কাৰী) বুলি ফতোৱা দিয়ে । প্ৰকৃততেও দলিল প্রমাণত এই সকল শৰীয়ত বিৰোধী ফকীৰ ইছলামৰ গণ্ডীৰ বাহিৰত পৰে।” আনহাতে আল-কোৰ’আন, পুৰান, বেদ, বাইবেল ইত্যাদি ধর্মীয় গ্রন্থবোৰতো সিহঁতৰ কোনো বিশ্বাস নাই । যাৰ বাবে বাউল মতাদৰ্শ সম্প্ৰতি প্রচলিত ধর্মবিশ্বাসৰ ক্ষেত্ৰত এক মহাব্যাধি স্বৰূপ আর্বিভূত হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে । য’ত কেৱল যে মূৰ্খ ফকীৰ কেইজনমানেই জড়িত হৈ আছে তেনে নহয়, বৰং অনেক শিক্ষিত, বিশেষজ্ঞও এই মতবাদৰ বিশ্বাসী তথা প্ৰচাৰত ব্ৰত দেখা যায় ৷ মাজাৰ-উৰুছবোৰ এনে হাজাৰ-হাজাৰ মুছলমানে দৰ্শন কৰে আৰু নিজৰ আস্থা আৰু ভক্তিত এইবোৰ অনৈছলামিক প্ৰথাক স্থান দিয়ে ৷ অথচ নিজেও নাজানে উৰুচ প্ৰথা কি, কিয় আৰু ক’ৰ পৰা আহিছে ৷ অথবা এইবোৰ প্ৰথা বা বিশ্বাস আৰু ভক্তিক ইছলামে কি দৃষ্টিৰে চায় ৷
আল্লাহ তা’আলাই আমাক শুদ্ধ জ্ঞান দান কৰক আৰু সমাজৰ এনেবোৰ কুপ্ৰথাৰ পৰা নিজকেও বাচি থকাৰ তৌফিক দিয়ক আৰু আনকো সজাগ কৰাৰ তৌফিক দিয়ক ৷
* আমীন *
